Of hij wil dat zijn land Moldavië lid wordt van de Europese Unie? Daar hoeft ondernemer Constantin Sharcov van creatief consultancybureau Pico geen seconde over na te denken.
Natúúrlijk, zegt Sharcov, zittend in een kantoor in de Moldavische hoofdstad Chișinău. “Veel van onze klanten zitten in de EU. Wij openden zelfs een kantoor in Nederland. Werkelijk, het zakenleven hier wil zich maar wat graag aansluiten bij jullie unie.” Dan, grijnzend: “Zelfs pro-Russische mensen rijden hier rond in Europese auto’s.”
Moldavië staat komende maand voor een grote uitdaging. De 2,5 miljoen inwoners mogen op 20 oktober in een referendum stemmen over EU-lidmaatschap, parallel aan de presidentsverkiezingen.
Als meer dan 33 procent van de Moldaviërs komt opdagen en de meerderheid ‘ja’ stemt, wordt officieel in de grondwet opgenomen dat EU-lidmaatschap “het strategische doel van de Republiek Moldavië” wordt.
Moldavische regering zet in Europese integratie
Het referendum past bij het pro-Europese beleid van president Maia Sandu, die al vele maanden aan kop gaat in de peilingen voor de presidentsverkiezingen. Met haar centrumrechtse Partij van Actie en Solidariteit (PAS) maakt ze een speerpunt van Europese integratie. Sandu wist haar land al kandidaat-EU-lid te maken en wil met een referendum een nationaal mandaat voor het lidmaatschap klaarspelen.
In een poging EU-waardig te worden, probeert de huidige regering corruptie aan te pakken, investeerde de overheid in groene energie en introduceerde men bedrijfsvriendelijke wetgeving.
IT-bedrijven die naar het land komen, genieten bijvoorbeeld van een vlaktaks van 7 procent op hun omzet. Medewerkers betalen geen inkomstenbelasting en ziektekostenverzekering. Het aantal IT-bedrijven in het land verdubbelde daarop in zes jaar tijd naar ruim tweeduizend.
Het voormalige Sovjet-land telt inmiddels zo’n 200 startups, die gezamenlijk 35 miljoen euro aan financiering ophaalden in de afgelopen vijf jaar. Vrijwel uitsluitend van buitenlandse investeerders, omdat er in Moldavië dan weer weinig startup-investeerders zijn.
Talloze ‘hubs’ ontpoppen in Chișinău
We bevinden ons in kunstcentrum Artcor in de Moldavische hoofdstad Chișinău, een van de vele ‘hubs’ die de afgelopen jaren uit de grond zijn gestampt. Het deels door Zweden, het VK en de VS gefinancierde kantoorverzamelgebouw biedt een thuis aan lokale kunstenaars, muzikanten en creatieve startups.
Naast een creatieve hub verrezen er in Chișinău hubs voor media-, tech- en zelfs fintech-bedrijven, gestimuleerd door de regering. Er ís duidelijk iets gaande in de hoofdstad van wat toch bekendstaat als één van de armere landen van Europa.
Met een bruto binnenlands product per hoofd van de bevolking van zo’n 7,5 duizend dollar is Moldavië het op twee na minst welvarende land van Europa, volgens het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Het land laat alleen het door oorlog verscheurde Oekraïne en het al jaren door Servië geteisterde Kosovo achter zich.
Wie door Chișinău loopt, zal dan ook niet kunnen ontkennen dat veel autowegen een lappendeken zijn, talloze stoepen tegels missen en menig voormalige Sovjet-flat schreeuwt om een grondige renovatie. Moldavië is na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gegroeid tot een volwaardige democratie, maar wordt uitgedaagd door talloze groeipijnen.
Door de arme staat van het land, kiezen veel jongeren er al jaren voor om hun heil in het buitenland te zoeken. Ze gaan studeren in beter gesitueerde landen, om daarna vaak niet meer terug te komen. De bevolking van het land neemt mede hierdoor al sinds de jaren ’90 af. Telde de Wereldbank in 1992 nog bijna 3 miljoen Moldaviërs, inmiddels zijn dat er een half miljoen minder, volgens Moldavische statistieken.
Toch merk je van die mistroostigheid weinig op ‘hubs’ zoals Artcor. De vele twintigers en dertigers hier zijn zonder uitzondering hip gekleed en iedereen spreekt vloeiend Engels. Velen die hier werken, studeerden of werkten jarenlang in het buitenland, maar kwamen uit overtuiging terug naar Moldavië.
Jongeren blijven in Moldavië: ‘Brains zijn nodig’
“De grootste emigratiegolf hadden we hier in de jaren ’90“, zegt Olesea Galuşca, die namens een ontwikkelingsbedrijf toeziet op de creatieve hub. “De laatste jaren zien we hier om ons heen veel geschoolde mensen terugkeren.”
Vooral sinds de coronacrisis merken ze dat op dit soort hubs. “Veel mensen zich realiseerden dat ze ook vanuit huis kunnen werken in Moldavië, met zijn goede wijnen en fijn eten. We willen aan dit land bouwen en hier onze kinderen opvoeden.”
Dat vindt ook ondernemer Sharcov. Zijn bedrijf Pico opende in 2018 een vestiging in Nederland, waardoor de ondernemer een groot deel van zijn tijd in de Lage Landen doorbrengt. “Iedere keer als ik terugkeer, voelt het alsof ik in een tijdmachine stap. We lopen hier honderd jaar achter, lijkt het wel. Ik heb de afgelopen vijf jaar veel nagedacht over de vraag of ik definitief naar Nederland zou willen verhuizen.”
‘Nee’, is na lang wikken en wegen zijn antwoord. “Kijk eens naar al die hubs, er verandert hier van alles in positieve zin. Wat we nu nodig hebben, zijn brains en geen brain drain.”
Naast “brains” is er ook een grote hoeveelheid kapitaal nodig in Moldavië. Het enige element wat op Artcor bijvoorbeeld herinnert aan de zwakke overheidsfinanciën van het land, is één van de panden op het terrein; een honderden jaren oud gebouw in miserabele staat. Ooit woonde er een Servische prinses, nu bladdert de verf er van de muren af.
Lekker rauw, zouden sommigen dat in Nederland noemen. Hier zien ze het klassieke pand vol tierlantijntjes toch het liefst gewoon gerenoveerd worden.
Enig probleem is dat dit zo’n 1 miljoen euro kost, weet Galuşca. Geld dat ze hier niet hebben. Zou Moldavië lid worden van de EU, dan kan het land voor dit soort projecten eenvoudiger aanspraak maken op Europese infrastructuurfondsen.
“Dat EU-lidmaatschap is echt een kans”, zegt Galuşca. “Het is een golf waarin we mee moeten gaan.”
Ze wijst erop dat veel Moldaviërs op het buitenland zijn gericht. Ze hebben bijvoorbeeld in het buitenland gestudeerd of gewerkt of zijn deels Roemeens. Moldavië en buurland Roemenië delen een lange geschiedenis en spreken dezelfde taal. Liefst een kwart van alle inwoners van Moldavië had in 2021 tevens een Roemeens en dus EU-paspoort.
“Niemand twijfelt erover of we ons bij de EU moeten aansluiten”, zegt Galuşca. “Iedereen wil dit.”
Wie je ook spreekt in het bedrijfsleven in Chișinău, van techondernemers tot wijnexporteurs, allen hebben ze – inderdaad – de vurige wens om EU-lid te worden. Maar wil daadwerkelijk “iedereen” dit? Dat lijkt toch ook weer niet het geval.
Peilingen wijzen op overwinning ‘ja’-kamp
De peilingen voorspellen vooralsnog een overwinning voor de voorstanders van een EU-lidmaatschap, maar geen alles verpletterende. De laatste peilingen schommelen. Het Moldavische persbureau IPN peilt het ‘ja’-kamp op 23 september op een comfortabele 67 procent van de stemmen, terwijl dit blok in een peiling van tv-zender Moldova 1 op dezelfde dag maar 46 procent van de stemmen krijgt. Het ‘nee’-kamp krijgt daar 39 procent van de stemmen en zo’n 13 procent weet het nog niet.
In eerdere peilingen in de afgelopen maanden kreeg het ‘ja’-kamp zo’n 51- tot 58 procent van de stemmen. Al lijkt een overwinning voor de pro-Europese groep dus het meest waarschijnlijk, het balletje kan nog de andere kant op rollen.
Dat is toch opvallend, gelet op de verwoestende oorlog die Rusland in buurland Oekraïne voert. Juist het EU-lidmaatschap zou het land kunnen beschermen tegen toekomstige aanvallen van de Russen.
Of, zoals president Sandu afgelopen week zei tijdens een campagnetoespraak: “Voor onze generatie van democratie betekent dit de integratie van Moldavië in de brede Europese familie van duurzame vrede en welvaart.”
Desinformatie speelt bij het ‘nee’-kamp ook een rol, zo lijkt het. Rusland heeft een grootse beïnvloedingscampagne op poten gezet, melden verscheidene media. Zo ging er eind 2023 een deepfake-video rond met de onjuiste claim dat de president het plukken van rozenbottels wilde verbieden vanwege het milieu, meldde Politico. Sandu zag zich genoodzaakt deze “leugens” te ontkrachten op Facebook.
Het zijn vooral oudere Moldaviërs die twijfelen over EU-lidmaatschap, zo blijkt uit een peiling van het Amerikaanse International Republican Institute. Onder Moldaviërs tot en met 35 jaar wil 64 procent EU-lid worden, terwijl onder oudere leeftijdsgroepen maar de helft voor toetreding is.
Mocht Sandu onverhoopt te maken krijgen met een ‘nee’, dan kan de pro-Europese golf in het land weleens tot stilstand worden gebracht, denken analisten. Ze zou dan haar momentum voor toetreding kunnen kwijtraken, waardoor de deur weer open komt te staan voor Moldavische partijen die liever met Rusland zakendoen.
En die zijn er genoeg. Toen Sandu’s PAS-partij in april dit jaar het referendum met een krappe meerderheid door het parlement loodste, stemde grofweg een kwart van het parlement uit protest niet mee.
Verscheidene Moldavische partijen richten het vizier liever tot Rusland, de voormalige Sovjet-Unie. Tot en met 2021 wisten pro-Russisch georiënteerde communistische en socialistische partijen in Moldavië telkens als grootste uit de bus te komen, maar hun invloed is tanende. Het pro-Europese PAS haalde in de verkiezingen van 2021 zelfs een absolute meerderheid in het parlement.
Deze partij hoopt Moldavië in 2030 officieel EU-lid te kunnen maken. Wel zou het daarvoor handig zijn als het land een antwoord formuleert op de langslepende Transnistrië-kwestie. Deze zelfverklaarde autonome republiek binnen Moldavië is pro-Russisch en de veiligheidssituatie is volgens het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken “onvoorspelbaar”.
De ‘republiek’ is politiek gezien een blok aan het been van Moldavië, dat het ziet als onderdeel van zijn land.
EU-lidmaatschap scheelt bedrijfsleven papierwerk
Mocht het Moldavië – los van dit interne conflict – lukken om in 2030 aansluiting te vinden bij de EU, dan is dat goed nieuws voor het naar de EU exporterende bedrijfsleven. Bijvoorbeeld voor de wijnindustrie, waar Moldavië internationaal bekend om staat.
Om zich bij exporten aan een vrachtlading papierwerk te onttrekken, moeten Moldavische bedrijven momenteel dependances in EU-lidstaten opzetten. Vaak doen zij dat in lidstaat Roemenië, weet verkoopmanager export Dinu Cristian van het Moldavische Radacini Wines. Zijn bedrijf levert volop aan Nederlandse horeca en zinspeelt zelf op een opslagplaats in Rotterdam of België.
“Als wij op evenementen in de EU staan, kunnen bedrijven onze wijnen vaak niet importeren, omdat ze daar geen licentie voor hebben”, legt Cristian uit. “Horecapartijen in Nederland kunnen niet direct een grote bestelling bij ons doen. Dat wordt veel gemakkelijker als je onderdeel bent van de EU. Het scheelt veel bureaucratie rondom het invullen van documenten.”
Ook wijnbedrijf Vinaria din Vale uit Moldavië heeft het vizier gericht op Europa. Het bedrijf verkoopt sinds 2019 aan Nederlandse partijen en verwacht volgend jaar een logistiek centrum in ons land te openen. “In 2005 ging nog 95 procent van onze afzet naar Rusland en sommige voormalige Sovjet-landen”, geeft exportmanager Ursu Vasile de verkoopstromen van zijn bedrijf weer.
“Inmiddels gaat 80 procent naar westerse landen. De helft van al onze wijnen exporteren we naar de EU. Rusland is een instabiele markt in vergelijking met de EU. Het ene jaar gaat het er financieel goed, het andere jaar niet.”
Ook Vasile stemt 20 oktober ‘ja’ in het referendum, al is dat vooral vanwege politieke overwegingen. “Ik wil geen socialisme [zoals in de Sovjet-Unie, red.], ik wil rechten hebben. Rusland probeert ons via propaganda te doen geloven dat ons land niet meer zal bestaan als we ons aansluiten bij de EU. Sommige oudere mensen geloven dat misschien, maar mijn vrienden zijn allemaal vóór het referendum.”
Kom bij Vasile dus niet aan met pro-Russische propaganda. “Weet je, ze namen Transnistrië al van ons in en nu doen ze hetzelfde in Oekraïne en Georgië. Overal waar Rusland komt, is er oorlog.”
